อุทกทาน (พระแม่ธรณีบีบมวยผม)

นับถือกันมาแต่โบราณว่าแม่พระธรณีเป็นเทพีแห่งผืนแผ่นดิน จะทำอะไรเกี่ยวกับที่ดินจึงต้อง “บอกกล่าว” ก่อนเสมอ อย่างเวลาจะเริ่มการก่อสร้าง ตอกเสาเข็ม ยกเสาเอก ก็ต้องมีพิธีขอขมาลาโทษกันก่อน

นอกจากนั้น แม่พระธรณียังเกี่ยวข้องโดยตรงกับพุทธประวัติตอนตรัสรู้ คือเมื่อพระโพธิสัตว์อดีตเจ้าชายสิทธัตถะ ประทับอยู่ ณ ควงไม้พระศรีมหาโพธิ์ พญาวัสวดีมารยกกองทัพมาข่มขู่ อ้างว่าโพธิบัลลังก์นั้นเกิดขึ้นด้วยบุญบารมีของตัวเอง โดยอ้างเอาไพร่พลมารเป็นพยาน พร้อมกับขับไล่พระโพธิ์สัตว์ให้ลุกหนีไปเสียจากที่แห่งนั้น พระโพธิสัตว์ประทับอยู่เพียงลำพัง จึงทรงเอ่ยอ้างแม่พระธรณีเป็นพยานว่าโพธิบัลลังก์นี้เป็นสิทธิโดยชอบธรรมของพระองค์ ทันใดนั้น แม่พระธรณีจึงผลุดโผล่ขึ้นมาจากพื้นพิภพ แล้วบิดมวยผมที่ซึมซับน้ำที่พระโพธิสัตว์หลั่งทักษิโณทกไว้เมื่อกระทำการกุศลในอสงไขยชาติ ไหลท่วมท้นออกมาเป็นมหาสมุทร กองทัพพระยามารจึงแตกพ่ายไป แล้วพระโพธิ์สัตว์ก็ตรัสรู้อนุตตรสัมโพธิญาณเป็นพระพุทธเจ้า ณ กาลบัดนั้น

ฉาก “มารผจญ” นี้ นิยมเขียนเป็นภาพจิตรกรรมฝาผนังอุโบสถ โดยมีภาพพระพุทธองค์ประทับใต้ต้นโพธิ์ ด้านล่างเป็นแม่พระธรณีบีบมวยผม ซ้ายขวาเป็นกองทัพพญามารที่เข้ามาคุกคามและพ่ายแพ้กลับไป อาจารย์ น. ณ ปากน้ำ (ประยูร อุลุชาฎะ) นักประวัติศาสตร์ศิลปะคนสำคัญ ยกย่องไว้ว่าภาพพระแม่ธรณีที่มีลีลาอ่อนช้อยงดงามเป็นที่สุด คือที่ผนังอุโบสถหลังเดิมของวัดชมภูเวก ย่านสนามบินน้ำ อำเภอเมือง จังหวัดนนทบุรี